Polska. Ryszard Kaja (1962–2019)
2 lipca – 31 października 2021
Galeria Format B1
Kurator wystawy: Mariusz Knorowski
Plakaty składające się na tę serię powstawały w latach 2012–2019. Jest to więc całość zamknięta, zawierająca 163 tytuły prezentowane na wystawie w Muzeum Plakatu w Wilanowie. Do naszej kolekcji przekazał je Leszek Jamrozik, powiernik i kustosz spuścizny artysty.
Cykl „Polska” jest oryginalnym konceptem Ryszarda Kai, konsekwentnie realizowanym z dużą dezynwolturą, w nieco przewrotnej konwencji, bo na przekór opatrzonym standardom obowiązującym w kategorii plakatu turystycznego. Jest zarazem diariuszem podróży sentymentalnych z różnych okresów życia, jak i ewokacją prywatnych wspomnień, o czym zaświadcza następująca wypowiedź artysty: „Wciąż otrzymuję propozycje, niekiedy nawet bardzo intratne, prośby, zachęty bym namalował jakieś miejsce – NIC Z TEGO! Ta seria jest karmiona moimi wspomnieniami, mimo, że są to plakaty kwalifikowane jako plakaty turystyczne, to prawie nie ma na nich spektakularnych zabytków, jest za to moje o kraju gawędzenie, o jego kulturze, sztuce, języku, o tym co lubię, o tradycji, czasami uroczej, a czasami zabawnej, o zwyczajach, miejscach czarownych, niekiedy mało znanych bez zbędnego upiększania”.
W metodzie twórczej Kai dominującą rolę odgrywa humorystyczna metaforyka wizualna. Akompaniuje jej skłonność do posługiwania się plastycznym kalamburem, a na poziomie retoryki często pojawiają się metonimie, hiperbole i elipsy. Wiele odniesień nie jest formułowanych wprost, ale na zasadzie analogii lub na drodze dziwnych meandrów wspomnień.
Na poziomie warsztatu graficznego, obok malarskich gestów, materię przedstawień tworzą fotomontażowe inkrustacje, kolaże, kontaminacje, a nawet cytaty z prac Zbigniewa Kai, ojca artysty. Przypomina to trochę Hrabalowską „Piękną rupieciarnię”, dzieło pisarza niezwykle bliskiego duchowo naszemu artyście. Miejsca – bo to nie tylko miasta, miasteczka, dzielnice, wsie, ale także regiony, relikty geologiczne, rezerwaty przyrody, parki narodowe etc. – widziane są przez pryzmat osobistych wspomnień Kai. Następnie są przewrotnie rewaloryzowane i uzyskują niekiedy quasi-magiczną reprezentację.
Ta żonglerka figurami i konwencjami, zmiennościami optyki widzenia czy przestawieniem akcentów, w dużym stopniu generowała popularność serii. Motywem osiowym, ogniskującym percepcję widza jest sam tytuł „Polska” – graficznie potraktowany jako wielojęzyczna nazwa naszego kraju, zapisana w różnych alfabetach, niekiedy trudnych do rozpoznania. To Polska jako całość – w domyśle prywatna ojczyzna – organizuje projekcję wspomnień. Zamiast opatrzonych „landmarków” i reprezentatywnych obiektów, kostiumów, wyróżniających cech krajobrazu etc. – autor przedstawił zabawną grę form plastycznych, odwołującą się często do pospolitych skojarzeń z konkretną miejscowością, jej „osobliwością” samą w sobie, nie stroniąc także od charakterystycznych atrybutów kolorytu lokalnego, a nawet znaków tradycji artystycznej tam ugruntowanej, potraktowanych równorzędnie jako ekwiwalent produktu regionalnego.
Nie znajdziemy tu żadnych podtekstów wyrażających lekceważenie, degradację, dyskryminację czy resentyment. Tworzeniu nowej identyfikacji miejsc, na przekór ich dotychczasowym wizerunkom, towarzyszyła równolegle osobista narracja w formie mikrohistorii, o jednoznacznie afirmatywnej wymowie, zamieszczonych na stronie autorskiej na Facebooku. Ich nowe odczytanie było osnute na zaskakujących asocjacjach, intencjonalnych zabiegach formalnych, a także na odkrywaniu niedostępnych dla zwykłego obserwatora walorów tkwiących, jak wiadomo, w szczegółach, które niekiedy można przeoczyć lub nigdy ich nie rozpoznać. Być może stała za tym potrzeba kształtowania swobodnej wersji lokalnego patriotyzmu, bezpretensjonalnego, takiego w wersji light. Analogiczne zjawisko w praktykach marketingowych określane jest terminem rebrandingu i wiąże się z tworzeniem nowej marki, bądź modyfikacją czy nowelizacją starej.
Mariusz Knorowski
Wystawie Polska. Ryszard Kaja (1962-2019) towarzyszy program edukacyjny.
Ryszard Kaja (16 stycznia 1962 – 17 kwietnia 2019)
Malarz, scenograf, grafik, ilustrator, fotograf oraz projektant kostiumów, wnętrz i opraw plastycznych wystaw. Studiował w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu (obecnie Uniwersytet Artystyczny). Dyplom z malarstwa obronił w pracowni Norberta Skupniewicza w 1984 roku. Syn Zbigniewa Kai – scenografa i grafika oraz Stefanii Kajowej z domu Patalas – artystki ceramiczki i malarki.
Główny scenograf w Teatrze Wielkim w Łodzi (1989–1993), Operze i Operetce w Szczecinie (1993–1995) i Teatrze Wielkim im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu (1995–1999), projektował także kostiumy. Współpracował z Operą Wrocławską, Polskim Teatrem Tańca, Teatrem Muzycznym w Łodzi, Operą Narodową w Warszawie oraz instytucjami zagranicznymi – we Francji, Niemczech, Brazylii, Argentynie, Izraelu i Egipcie.
Stworzył ponad dwieście scenografii do spektakli teatralnych, operowych, baletowych, także telewizyjnych i filmów. Do najważniejszych realizacji scenograficznych Kai należy: Ernani, G. Verdiego (1990, reż. J. L. Perez, Teatr Wielki, Łódź), Skrzypek opętany M. Małeckiego (1991, reż. E. Wycichowska, Polski Teatr Tańca – Balet Poznański, Poznań), Viva la mamma! G. Donizettiego (1991, reż. U. Drechsler, Opera, Wrocław), Święto wiosny I. Strawińskiego (1993, reż. E. Wycichowska, Polski Teatr Tańca – Balet Poznański, Poznań), Skrzypek na dachu J. Steina i J. Bocka (1993, reż. J. Gruza, Teatr Wielki – Opera Narodowa, Warszawa), Zbrodnia i kara F. Dostojewskiego (1993, reż. L. Wosiewicz, Teatr im. Stefana Jaracza, Łódź), Żołnierz królowej Madagaskaru J. Tuwima (1993, reż. K. Kolberger, Opera i Operetka, Szczecin), Makbet E. Morricone (1994, reż. J. Makarowski, Teatr Wielki, Łódź), Rigoletto G. Verdiego (1994, reż. I. Przegrodzki, Opera, Wrocław), Cyrulik Sewilski G. Rossiniego (1997, reż. M. Weiss-Grzesiński, Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki, Poznań), Madame Butterfly G. Pucciniego (2000, reż. M. Weiss-Grzesiński, Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki, Poznań).
Zaprojektował scenografie i kostiumy do spektakli: Niejaki Piórko H. Michaux (1991, reż. P.B. Jędrzejczak, Teatr Studyjny`83 im. Juliana Tuwima, Łódź), Droga do Mekki A. Fugarda (1992, reż. T. Junak, Teatr im. Stefana Jaracza, Łódź), Zbrodnia i kara F. Dostojewskiego (1993, reż. L. Wosiewicz, Teatr im. Stefana Jaracza, Łódź), Damy i huzary A. Fredry (1993, reż. Z. Brzoza, Teatr im. Stefana Jaracza, Łódź), Szczęśliwe dni S. Becketta (1996, reż. P.B. Jędrzejczak, Lubuski Teatr im. Leona Kruczkowskiego, Zielona Góra), Sen nocy letniej W. Shakespeare’a (2000, reż. A. Augustynowicz, Teatr Współczesny, Szczecin).
Jest autorem scenografii do telewizyjnego spektaklu Krakowiacy i górale (1993, reż. K. Kolberger, Teatr Telewizji). Jego cykl monotypii Hrabale był podstawą plastycznej koncepcji filmu Marchenbilder – obrazki z bajek (1998, reż. M. Skrobecki), którego był także scenografem. Obraz został uhonorowany nagrodą Złotej Kreski w kategorii filmu profesjonalnego na Ogólnopolskim Festiwalu Autorskich Filmów Animowanych OFAFA w Krakowie.
Od lat 80. projektował plakaty – głównie teatralne. Sławę i popularność przyniosła mu seria plakatów zatytułowana „Polska” – licząca ponad 160 prac, która powstała w latach 2012–2019.
Kaja zajmował się projektowaniem wnętrz m.in. pasażu w Starym Browarze w Poznaniu i scenografii wystaw – głównie dla Muzeum Narodowego w Poznaniu: „Vanitas. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych”, „Szlachetne dziedzictwo czy przeklęty spadek. Tradycje sarmackie w sztuce i kulturze”, „100 lat Teatru Wielkiego w Poznaniu”, „Moda w dwudziestoleciu międzywojennym”, „Zbigniew Kaja (1924–1983)”, „Sułkowscy – życie i dzieło” (Muzeum Okręgowe w Lesznie).
Był laureatem wielu nagród i wyróżnień: Złotej Maski (1992, 1993, 1994, 1997, 2000, 2019), Medalu Młodej Sztuki (1998), obecny na liście 100 beste Plakate des Jahres Deutschland Österreich Schweiz, 2010 (100 najlepszych plakatów roku – Niemcy, Austria, Szwajcaria, 2010), srebrnego medalu na Biennale Plakatu w Boliwii (2015), srebrnego medalu na Satyrykonie w Legnicy (2017), złotego medalu na Satyrykonie w Legnicy (2018), nagrody Wrocławskiego Oddziału ZASP (2018), srebrnego medalu na Biennale Plakatu w Boliwii (2019).
Pracował jako juror cyklicznych konkursów w dziedzinie plakatu, m.in. na Międzynarodowym Biennale Plakatu Studenckiego w Lublinie (2015), International Student Poster Competition and Skopje Poster Festival (2017), BICeBé Bienal del Cartel Bolivia (2015, 2017).
Brał udział w wielu zbiorowych wystawach plakatów, m.in. w Międzynarodowym Biennale Plakatu w Warszawie, Biennale Plakatu Polskiego w Katowicach i przeglądach w Toyamie, Sofii, Hong Kongu, Moskwie, Szanghaju, Trnawie, La Paz. Plakaty Kai były prezentowane m.in. na PlakatFest w Chorzowie oraz na wystawach: „Polski Plakat Teatralny 1899–1999” w Krakowie, „Cała ta muzyka – Polski Plakat Muzyczny 1899–2012” w Katowicach, „Surrealizm w plakacie polskim” w Bielsku Białej (2015), „Polski plakat szekspirowski” w Warszawie (2016) czy „Polish Poster Week” w Ankarze (2014).
Twórczość malarską i projekty teatralne wystawiał w Poznaniu, Gnieźnie, Nowym Tomyślu, Łodzi, Barcelonie, Berlinie, St. Louis, Santa Cruz, La Paz, Witebsku. Wystawy indywidualne plakatów odbywały się m.in. w Poznaniu, Wrocławiu, Krakowie, Warszawie, Legnicy, Mińsku, Witebsku, Berlinie, Oxfordzie, Londynie, Austin, La Paz, Santa Cruz, Saint Louis, Barcelonie, Budapeszcie, New Delhi, Mexico City. Najważniejsze z nich to ekspozycje w Galerii Pigasus w Berlinie (2010), we foyer Sceny Kameralnej w Sopocie (2012), w Teatrze Muzycznym w Łodzi (2015), w Dworku Białoprądnickim (2016), w Teatrze Wybrzeże (2018), w Miejskim BWA w Lesznie (2018), w Ośrodku Kultury Plastycznej Wieża Ciśnień im. Bogdana Jareckiego w Kaliszu (2019), w Galerii Gardzienice w Lublinie (2019). Dwie wystawy miały charakter przekrojowy: w Galerii Miejskiej Arsenał w Poznaniu (2016) i w Starym Browarze w Poznaniu (2019).
Plakaty Kai znajdują się m.in. w zbiorach Muzeum Plakatu w Wilanowie (oddział Muzeum Narodowego w Warszawie), Muzeum Narodowym w Poznaniu, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie i Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu.
Izabela Iwanicka-Dzierżawska
Ryszard Kaja, fot. Leszek Jamrozik