Tożsamość polska
Kurator: Mariusz Knorowski
Wystawa Tożsamość polska prezentuje blisko 300 plakatów i różnego typu akcydensów ze zbiorów Muzeum Plakatu w Wilanowie. Uzupełniają ją obiekty pochodzące z Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej i kolekcji prywatnych: Piotra Dąbrowskiego i Waldemara Izdebskiego.
Plakat asymiluje i przetwarza treści związane z zagadnieniami ikonografii narodowej. Bywało, że sakralizował niektóre jej podniosłe aspekty w momentach przesileń, jak i podejmował polemikę z utrwalonymi stereotypami i opatrzonymi schematami oraz hierarchiami, stając się orężem walki ideologicznej.
Wystawa ma charakter pokazu plastyki i w jej granicach się wyczerpuje. Jest to kalejdoskop obrazów rozrzuconych na przestrzeni stulecia, które dotyczyły zagadnienia tożsamości w większym lub mniejszym stopniu, niekiedy dotykały go tylko aluzyjnie albo przywoływały jako treść domyślną, ale rozumianą samą przez się.
Ekspozycja jest ułożona jest według grup tematycznych w rozwinięciu typologicznym i w ten sposób tworzy główne osie narracji. Odstępstwa od chronologii i grupowanie dzieł w klastery ma ukazywać ponadczasowe relacje, wędrówkę niektórych motywów lub ich uwspółcześnioną redakcję.
Działy wystawy:
I. Pejzaż polski – krajobraz ojczysty
II. Godło, flaga, barwy, rekwizyty
III. Żołnierz polski
IV. Polonia
V. Marka polska
VI. Imponderabilia
VII. Panteon wielkich Polaków
VIII. Silva rerum
IX. Imaginarium
X. Appendix
I. Pejzaż polski – krajobraz ojczysty – dobro wspólne, budzące bezpośrednie skojarzenia (mapa, kontur, entourage, obiekt architektoniczny etc.) z pojęciem ojczyzny. Słownik synonimów dopuszcza zamiennie m.in. macierz, ojcowizna, ziemia ojców, gniazdo obok znaczeń przenośnych: kolebka, siedlisko (zakres można rozszerzyć także o „habitat” – rozumiany jako adres ekologiczny). Już w pismach Jana Długosza pojawił się zapis, że jest to kraina wszelkiej obfitości, mlekiem i miodem płynąca (sapida lacticimiis, copiosa dulcis mellibus).
II. Godło, flaga, barwy, rekwizyty – rozległy repertuar znaków identyfikujących wspólnotę (np. insygnia, regalia, panoplia, emblematy świeckie i religijne), osadzonych w narracji historycznej – w wersji konwencjonalnej (skodyfikowanej) i swobodnej interpretacji; także oręż, części uzbrojenia lub kostium przypisany do pojęcia polskości. Im bliżej współczesności, tym częściej ich nośnikami stają się także banalne gadżety, tj. kokardy, kotyliony, krawaty implementujące barwy narodowe. Łącznie wszystkie przynależą do rozległej domeny semiotyki sztuki narodowej.
III. Żołnierz polski – wojownik, ale i – bywało – obywatel/ochotnik „pod bronią”, jako ucieleśnienie idei wojska lub pospolitego ruszenia; figura heroiczna, a jednocześnie gwarant suwerennego bytu państwowego ukazany na tle różnych rozdziałów historii państwowości (z uwzględnieniem legendarnych i realnych antenatów). Niezbywalność jego stałej obecności wynika z kontynuacji mitu rycerskiego – niezłomnie trwa na posterunku i doskonali żołnierskie rzemiosło, w każdym momencie historii współtworzy „dzieje chwały i triumf oręża polskiego”.
IV. Polonia – różne warianty personifikacji, alegorie konwencjonalne i poza konwencjonalne – typowe i adaptowane (reinkarnacje i quasi-epifanie); ich pojawianie się eksponuje treści patriotyczne i dewocyjne, w jakiejś ceremonialnej, majestatycznej scenie celebracji państwowego rytuału, lub apelujące w wyższej potrzebie w celu zmobilizowania woli społeczeństwa.
V. Marka polska – towary kojarzone jako typowo polskie, np. w motoryzacji Polski Fiat (chociaż faktycznie była to licencja), w przemyśle – węgiel, przedmioty dumy narodowej, produkty regionalne, w tym także spożywcze, np. jabłka, miód lub specjalności (narodowe) posiadające tradycję, nieodmiennie kojarzone z polskością. Niekiedy część składowa nazwy przedsiębiorstwa o statusie firmy państwowej, jak PLL LOT (tzw. narodowy przewoźnik).
VI. Imponderabilia (łac. imponderabilis – niedający się zważyć) – treści fundamentalne dla wspólnoty, chociaż z natury swojej niemierzalne i bliżej nieuchwytne, niekiedy bywały formalizowane i poprzez to stawały się konstytutywne dla niej na podobieństwo dekalogu. Rozległy zbiór wartości zhierarchizowanych (wertykalnie i horyzontalnie), określających i definiujących identyfikację tożsamościową z priorytetami wyznawanymi przez większość społeczeństwa. To także rodzaj kodeksu moralnego (relikty etosu rycerskiego, śmierć męczeńska i bohaterska poniesiona za ojczyznę jako wyraz najwyższej ofiary.
VII. Panteon wielkich Polaków – persony i prefiguracje, postacie historyczne bądź legendarne, twórcy kultury i nauki, autorytety moralne, których życiorysy zaważyły na pracy pokoleń i umacnianiu tożsamości narodowej. Ich dzieła przekładały się na formowanie kultury duchowej narodu, a ich wypowiedzi stanowią porte-parole społeczności, która przejmuje je jako drogowskazy postępowania i stara się wcielać w czyn.
VIII. Silva rerum – to uproszczone i wybiórcze kalendarium uwzględniające tylko niektóre ważne wydarzenia z historii Polski, w tym m.in. rocznice pamiętnych zmagań (szczególnie dotyczy to tradycji insurekcyjnej, określanej także jako ciągłość walki narodowowyzwoleńczej w XIX stuleciu), znaczące punkty zwrotne w historii politycznej (znany ciąg dat: 1956, 1968, 1970, 1976, 1980, 1989, czyli tzw. przełomy), święta narodowe i obchody uroczystości państwowych, ważne jubileusze, np. Milenium. Nie do pominięcia w tym kronikarskim obowiązku były także traumatyczne doświadczenia zbiorowości, tj. martyrologia narodu polskiego, hekatomba II wojny światowej, w tym także Holocaust – jako zdarzenia zagrażające zachowaniu biologicznej egzystencji narodu i ciągłości państwowości.
IX. Imaginarium – tu jako wyodrębniona z wystawy część bardziej imaginowana niż faktograficzna; to rodzaj mistycznej przestrzeni iluzji, scena konfrontacji różnych wyobraźni, domena metafizycznych doświadczeń wynikających z lektury dzieł znanych większości widzów. To salon osobliwości, gabinet krzywych luster, labirynt pełen zawiłości, zwodniczych wieloznaczności i ukrytych znaczeń, niezgłębiona głębia – niekiedy stos ofiarny. To wybór kreacji artystycznych umownie wpisanych w kanon lektur obowiązkowych, czyli zestaw kolejnych interpretacji/inscenizacji, a także wiwisekcji i reinterpretacji treści żywotnych dla wspólnoty, przetworzonych przez różne filtry, a następnie przełożonych na język „dyskursywny” za pomocą obrazów.
X. Appendix
Wśród wielu powtarzających się motywów w ikonografii narodowej szczególną uwagę zwraca obsesyjnie pojawiający się rekwizyt – czerwona rogatywka z czarnym, barankowym otokiem, z pawim piórem, niekiedy uzupełniona wstęgami, zwana inaczej krakuską. Jest to integralny – być może nie pierwszorzędny, ale najwyższy, niejako wieńczący – element odświętnego stroju krakowskiego, który niósł na przestrzeni półtora wiele poza etnograficznych znaczeń. Strój krakowski stał się quasi-narodowym strojem, zastąpił sarmacki żupan i kontusz, ponieważ wraz z upadkiem Rzeczypospolitej w XVIII wieku zdewaluowała się idea szlachetczyzny jako wiodącej/przewodniej siły narodu.
Poszczególne artefakty przypisane zostały do konkretnej, nadrzędnej kategorii, jednak równie dobrze mogłyby pojawić się w innych konfiguracjach. Posiadają bowiem referencje dotyczące pokrewnych tematów. Wydaje się całkiem naturalne, że ich znaczenia wchodzą w relacje z innymi kontekstami. Przyjęta tu reguła typologicznej prezentacji dzieł pozwoli na uchwycenie, jakie treści (i od kiedy) wchodziły w obieg świadomości zbiorowej, dobierając stosowne metody obrazowania. Jako podstawę i zasadę wyboru przyjęto stopień reprezentatywności danego obrazu, co oznacza możliwe rozszerzenie dzieła typowego o kilka, niekiedy nawet kilkanaście, prac podobnych lub powinowatych.
